TrafiÂłem dziÂś na taki artykuÂł.  ÂźrĂłdÂło

Ksi¹¿ka potrafi byÌ niebezpieczna. Zw³aszcza ksi¹¿ka fantastyczna, w której mo¿na zgubiÌ siê w metaforach i ³atwo daÌ siê zamkn¹Ì w œwiecie dzia³aj¹cym zgodnie z ideologi¹ autora. Terry Pratchett jest m¹dry i zabawny, co nie znaczy, ¿e nie wychowuje zwolenników Kongresu Nowej Prawicy.

W recenzjach i wywiadach odbyÂł siĂŞ ostatnio festiwal chichotu i dÂąsĂłw. DÂąsaÂł siĂŞ reÂżyser Zanussi, poniewaÂż Ăłw chichot dobiegaÂł z kinowych krzeseÂł krytykĂłw. A film "CiaÂło obce" Zanussiego w zaÂłoÂżeniu jest arcypowaÂżny - to opis wojny kulturowej, ktĂłrÂą wedle Zanussiego przegrywa Europa wziĂŞta pod ostry obcas sadystycznych feministek zainstalowanych na szczytach korporacji.

Tylko œmiaÌ siê pozosta³o w kraju, w którym Sejm lekk¹ rêk¹ przesuwa 16 milionów z³otych z kultury na budowê Œwi¹tyni Opatrznoœci Bo¿ej, re¿yser Zanussi bierze zaœ 2 mln z³ dotacji na film o tym, ¿e przeœladowani katolicy chowaj¹ siê po katakumbach. Trudno siê nie œmiaÌ, widz¹c film o feministkach gnêbi¹cych mê¿czyzn, który wchodzi do kin w drug¹ rocznicê podpisania "Konwencji o zapobieganiu i zwalczaniu przemocy wobec kobiet i przemocy domowej", wci¹¿ przez Polskê nieratyfikowanej. Bo có¿ oprócz œmiechu i szyderstwa, tej broni s³abych, pozosta³o?

Warto zauwa¿yÌ, ¿e Zanussi nie doszed³ do granic absurdu. Nie zrobi³ (na razie) filmu o tym, ¿e feministki lesbijki robi¹ sobie aborcjê dla zabawy, kolekcjonuj¹c wyskrobane p³ody jak bi¿uteriê; nie wpad³ na pomys³ pokazania feministycznej dystopii przypominaj¹cej NRD (bo feminizm = lewica = komunizm, to przecie¿ logiczne); nie pokaza³, do czego prowadzi szaleùstwo parytetów - otó¿ ludzie, aby zdobyÌ przywileje i w³adzê, specjalnie siê okaleczaj¹ i udaj¹ homoseksualistów.

To nie moje pomys³y, to wyimki z prozy uznanych polskich pisarzy science fiction: Wojciecha Szydy ("Psychonautka"), Jaros³awa Grzêdowicza ("Weekend w Spestreku") i Rafa³a Kosika ("Nowi ludzie"). Oto, jaki b³±d pope³ni³ Krzysztof Zanussi - zamiast boksowaæ siê z rzeczywisto¶ci±, z któr± pozostaje najwyra¼niej w separacji, nale¿a³o umie¶ciæ na pocz±tku filmu planszê: "NIEDALEKA PRZYSZ£O¦Æ". I hulaj dusza!

Jestem bogiem

Twórca ka¿dej fikcji jest bogiem. Mo¿e robiÌ, co chce, opisywaÌ zdarzenia, które pasuj¹ mu do œwiatopogl¹du, jak w erotycznych fantazjach Stiega Larssona o ludziach ¿yj¹cych w szczêœliwych i bezproblemowych zwi¹zkach poligamicznych. RzeczywistoœÌ skrzeczy, ale proza potrafi byÌ na to g³ucha. Pokazywanie wyidealizowanych sytuacji mo¿e mieÌ zreszt¹ pozytywny, emancypacyjny skutek, inspirowaÌ i wyznaczaÌ cele ludzkim aspiracjom (tu najwiêksze zas³ugi maj¹ serial telewizyjne oswajaj¹ce masowego odbiorcê z Innym).

Fantastyka daje jednak o wiele potĂŞÂżniejsze - i co za tym idzie, niebezpieczne - narzĂŞdzia. Fantastyka socjologiczna, ktĂłra zamiast na robotach i kosmolotach skupia siĂŞ na spoÂłeczeĂąstwach i jednostkach (wobec szoku technologicznego czy politycznego), ma szlachetnych przodkĂłw i przedstawicieli. "Utopia" Thomasa More'a, "WehikuÂł czasu" H.G. Wellsa; Huxley i Orwell, Asimov czy Le Guin - przez wieki fantastyka pozwalaÂła szukaĂŚ prawdy o czÂłowieku poza granicami naszej rzeczywistoÂści.

Pozwala³a te¿ omijaÌ cenzurê. WidaÌ to dobrze w Hollywood, gdzie kwestie spo³eczne (np. nierównoœci) najprêdzej zostan¹ poruszone w kinie fantastycznym - przyk³adem mo¿e byÌ film "Elizjum". ¯eby odrzeÌ tê historiê z futurystycznego sztafa¿u, trzeba by nakrêciÌ film o somalijskim piracie, który nie doœÌ, ¿e ma racjê i budzi sympatiê widzów, to jeszcze na koniec pokonuje USA.

Co widaĂŚ z wiejskiego azylu

Fantastyka socjologiczna przyjê³a siê bardzo dobrze w Polsce, pozwalaj¹c w prosty sposób omijaÌ cenzurê w PRL (Janusz A. Zajdel, Wnuk-Lipiùski i inni). Uwik³a³a siê tym samym w politykê, skrêci³a mocno w prawo i z czasem sta³a siê podatna na ideologiczne manipulacje. Dziœ jest chêtnie u¿ywana do opisywania - i eskalowania - bie¿¹cych sporów.

W twórczoœci "realistycznej" granica tej autorskiej manipulacji przebiega w miejscu, w którym czytelnik wychodzi z ksi¹¿k¹ przed dom i widzi, ¿e ten œwiat wygl¹da zupe³nie inaczej. St¹d np. zawód wiernych czytelniczek po kilku ostatnich tomach m³odzie¿owego cyklu "Je¿ycjada" Ma³gorzaty Musierowicz, która zaszywszy siê w wiejskim azylu, ma ewidentne problemy z percepcj¹ wspó³czesnoœci. W prozie idzie o to, ¿eby oszukaÌ czytelnika, ale tak, ¿eby siê nie poczu³ oszukany.

Do fantastyki tego testu "Âświata za oknem" zastosowaĂŚ siĂŞ nie da. ChociaÂż kaÂżdy powaÂżny utwĂłr fantastyczny jest noÂśnikiem zeitgeistu i zwierciadÂłem "tu i teraz" (Orwellowski "1984" to byÂł naprawdĂŞ 1948), to umieszczanie akcji w przyszÂłoÂści czy innej nibylandii daje alibi autorowi. Argument z "ale feministki nie rzÂądzÂą PolskÂą" nie zadziaÂła wobec "dystopijnej przyszÂłoÂści, w ktĂłrej miasta zostaÂły zniszczone przez potwory, a feministki rzÂądzÂą PolskÂą".

Autor ma pod kontrol¹ ca³y œwiat, ³¹cznie z prawami fizyki: mo¿e opisaÌ rzeczywistoœÌ, w której ¯ydzi n a p r a w d ê rz¹dz¹ Polsk¹ (opowiadania Barnima Regalicy), Rosjanie i Niemcy wraz z by³ymi ubekami n a p r a w d ê dokonuj¹ czwartego rozbioru Polski ("Pieprzony los kataryniarza" Rafa³a A. Ziemkiewicza) albo Bóg n a p r a w d ê istnieje ("VALIS" Philipa K. Dicka, któremu po udarze fikcja i rzeczywistoœÌ zla³y siê w jedno). Jest to prawdziwa paranoja - logiczna konstrukcja oparta na jakimœ absurdalnym za³o¿eniu (bior¹cym siê czêsto z niewiedzy autora, np. czym naprawdê s¹ parytety). Czy w ten sposób mo¿na pokazaÌ jak¹œ prawdê o œwiecie i o cz³owieku?

Strach przed mutantem i klĂŞska metafory

Fantastyka operuje metaforami, które s¹ u¿ytecznym narzêdziem do mówienia ciekawych rzeczy o œwiecie. Cyborgi z powieœci Williama Gibsona, po³¹czenie cz³owieka i maszyny, tak naprawdê opisuj¹ ludzkie uzale¿nienie od technologii i mass mediów oraz zanurzenie w nie.

Ale ³atwo siê w metaforze zgubiÌ. W komiksach i cyklach filmowych "X-Men" œledzimy zmagania grupy obdarzonych supermocami mutantów, którzy z racji tych mocy zmagaÌ siê musz¹ g³ównie z nietolerancj¹ spo³eczeùstwa. Rzecz pochodzi z lat 60., a mutanty s¹ metafor¹ przeœladowanych mniejszoœci - walcz¹cych o prawa obywatelskie Afroamerykanów czy gejów.

Tu w³aœnie widaÌ, jak ³atwo wpaœÌ w pu³apkê metafory. Strach przed mutantem strzelaj¹cym z oczu, zdolnym do regeneracji, czytaj¹cym myœli albo potrafi¹cym wysysaÌ energiê ¿yciow¹ z cz³owieka wydaje mi siê ca³kiem naturalny. Dlatego nie uwa¿am, ¿eby mutant o zabójczych zdolnoœciach by³ dobr¹ metafor¹ Afroamerykanów czy gejów, bo Afroamerykanie zwyczajnie nie maj¹ potencjalnie zabójczych paranormalnych zdolnoœci. Strach przed mutantem jest strachem racjonalnym, strach przed mniejszoœciami jest strachem rasistowskich paranoików.

Milioner znika, cierpiÂą dzieÂła

Czy fantastyka jest zatem zbêdna? Nie, to wci¹¿ œwietne narzêdzie do opowiadania o œwiecie. Filmowe i ksi¹¿kowe przypowieœci to punkt wyjœcia do dalszej narracji. W filmie "Mroczny Rycerz powstaje" star³y siê uwarunkowania mitologii Batmana (bohater musi byÌ dobrym miliarderem i koniec) i wspó³czesnych skojarzeù (np. z ruchem Occupy Wall Street, który powsta³ póŸniej ni¿ film). Doskonale tu np. widaÌ, co siê dzieje, gdy system opieki spo³ecznej opiera siê na filantropii - kiedy Bruce Wayne chowa siê przed œwiatem na osiem lat, sponsorowane dot¹d przez niego sierociùce upadaj¹. Mo¿na z tego wyci¹gn¹Ì nauczkê: co siê stanie, gdy fundator jakiejœ du¿ej akcji dobroczynnej strzeli focha i zabierze swoje zabawki? Opieka spo³eczna nie mo¿e opieraÌ siê na charyzmatycznych jednostkach.

Osobna sprawa to metafory stosowane w horrorach. Gdy pojawia siĂŞ zÂło, niby wiemy, Âże to zÂło pochodzi z czÂłowieka, ale czĂŞsto przybiera ono formĂŞ jakiegoÂś diabÂła czy potwora (Minotaur z powieÂści "SzczĂŞÂśliwa ziemia" ÂŁukasza Orbitowskiego). MoÂże to daĂŚ zÂłudzenie, Âże tak naprawdĂŞ nie jesteÂśmy Âźli, Âże zÂło jest obce. Tak jak za tortury i inwigilacjĂŞ obywateli nie jest odpowiedzialny prezydent USA, tylko posthitlerowska tajna organizacja Hydra z komiksowego filmu o Kapitanie Ameryce.

Od kpin z fantasy do przeglÂądu kondycji ludzkoÂści

Ciekawym przypadkiem jest twórczoœÌ Terry'ego Pratchetta, zw³aszcza wielotomowy cykl o Œwiecie Dysku. Opowieœci Pratchetta przesz³y drug¹ drogê. Pierwszy tom "Kolor Magii" (wyszed³ u nas w 1994, 11 lat po oryginale) by³ kpin¹ ze schematów fantasy. W miejsce tolkienowskiego szlachetnego i m¹drego maga Gandalfa autor postawi³ niepotrafi¹cego czarowaÌ, tchórzliwego Rincewinda. Zamiast typowej dla epickiego fantasty wyprawy w celu ratowania œwiata, znanej choÌby z "W³adcy pierœcieni", osi¹ akcji uczyni³ wycieczkê niejakiego Dwukwiata, pierwszego dyskowego turysty.

Z czasem Pratchett przesta³ bawiÌ siê gatunkiem, a miejsce parodii i pastiszu zajê³a satyra (co pozwoli³o zatrzymaÌ doros³ych czytelników). Dysk okaza³ siê krzywym zwierciad³em naszego œwiata. Wystarczy wrzuciÌ w magiczn¹ krainê jak¹œ ideê i zobaczyÌ, co siê z ni¹ stanie - i tym samym dokonaÌ przegl¹du kondycji ludzkoœci. Wnioski z niego s¹ coraz bardziej ponure, chocia¿ wierny korzeniom serii autor wci¹¿ os³adza je absurdalnym, pe³nym gier s³ów humorem, dzielnie przek³adanym na polski przez Piotra W. Cholewê. Tego humoru z tomu na tom jest jednak coraz mniej, jakby nurzanie siê w polityce, biznesie, wojnie, religii czy szeroko rozumianej tematyce spo³ecznej odbiera³o chêÌ do ¿artów.

Tyran sypie bon motami

Odpowiedzi¹ Pratchetta na z³o naszego œwiata s¹ bohaterowie opowieœci ze Œwiata Dysku: maj¹cy czêsto bardzo ludzkie s³aboœci, ale w godzinie próby niemal kryszta³owi; w obliczu z³a gotowi wyg³osiÌ pe³n¹ mora³ów (to do was, czytelnicy) przemowê i poprzeÌ j¹ czynami. Jednym z nich jest komendant stra¿y miejskiej Vimes, który zaczyna³ jako twardy i zgorzknia³y glina w pastiszu (g³ównie czarnego) krymina³u, by po kilku tomach skoùczyÌ jako heros powstrzymuj¹cy wojny, z dyskowym odpowiednikiem Holocaustu w³¹cznie.

Niesie wiêc w sobie "Œwiat Dysku" i humor, i m¹droœÌ, wiêc ma potencja³, by wychowaÌ m³odzie¿, stanowi¹c¹ przecie¿ g³ówn¹ grupê docelow¹ pisarza. Jedn¹ z najlepszych nauczek mo¿e ona znaleŸÌ w podserii o m³odej czarownicy Tiffany: aby os¹dzaj¹c coœ, nie chwytaÌ siê pierwszej myœli, tylko poczekaÌ na drug¹, a najlepiej trzeci¹, najbardziej krytyczn¹. Bez takiego podejœcia w³aœciwy odczyt przes³ania ksi¹¿ek Pratchetta jest niemo¿liwy - w magicznym Œwiecie Dysku granice miêdzy ¿artami i mora³ami bywaj¹ bardzo p³ynne.

ÂŁatwo Pratchettowi kpiĂŚ z wad demokracji, gdy buduje jednoczeÂśnie postaĂŚ Patrycjusza Ankh-Morpork, Lorda Vetinariego, ktĂłry wprawdzie jest tyranem, ale n a p r a w d ĂŞ dba o miasto i interesy mieszkaĂącĂłw. Prowadzi skomplikowane gry dyplomatyczne, by nie prowadziĂŚ wojen, i powstrzymuje siĂŞ od morderstw politycznych, bo szkodzÂą biznesowi.

DojrzaÂły czytelnik zrozumie, Âże to tylko bajka, ale jak odbierajÂą to sÂłabiej uksztaÂłtowane umysÂły, ktĂłre zatrzymujÂą siĂŞ na "pierwszej myÂśli"? Nie zdziwiÂłbym siĂŞ, gdyby wÂłaÂśnie lektura "ÂŚwiata Dysku", z moraÂłami zamkniĂŞtymi w wygodnych bon motach, byÂła z jednÂą przyczyn popularnoÂści "krula" Janusza Korwin-Mikkego wÂśrĂłd mÂłodzieÂży. Lord Vetinari na miarĂŞ naszych moÂżliwoÂści, ktĂłry "mĂłwi, jak jest" i kaÂżdy problem moÂże rozwiÂązaĂŚ odpowiednim powiedzonkiem.

Czytanie szkodzi

Czyniê to wbrew w³asny interesom (te¿ bywam pisarzem) i wbrew akcjom promocji czytelnictwa, ale muszê to napisaÌ: czytanie jest niebezpieczne. ¯adne medium nie pozwala na taki rodzaj immersji, kompletnego sprzê¿enia dzie³a z mózgiem, bez poœrednictwa audio i wideo. Dlatego ksi¹¿ki s¹ niebezpieczne - dokonuj¹ niepostrze¿onych "incepcji" jak w filmie Nolana: zasiewaj¹ jak¹œ myœli tak, ¿e cz³owiek przyjmuje j¹ jako w³asn¹. Lubiê czasem przeœledziÌ dziwaczne konstrukcje mojego œwiatopogl¹du - ze zdumieniem odnajdujê tam rzeczy wyros³e z lektur.

Czytanie jest niebezpieczne, zw³aszcza czytanie fantastyki. Gatunek wci¹¿ (i czêsto niestety s³usznie) traktowany jako niepowa¿ny czyta m³odzie¿, zwykle niegotowa na takie lektury. Zaœlepieni ideologicznie autorzy czêsto nic sobie z tego nie robi¹. Chêtnie i bezczelnie wciskaj¹ niewini¹tkom swoje ideolo, niekiedy straszne: w ksi¹¿kach Andrzeja Pilipiuka z cyklu "Kuzynki", trafiaj¹cych osobliwie do panien zniesmaczonych swoimi niem¹drymi kole¿ankami, znaleŸÌ mo¿na na przyk³ad pochwa³ê paùszczyzny. Od przenoszenia swoich doros³ych obsesji do ksi¹¿ek dla dzieci nie potrafi powstrzymaÌ siê Rafa³ Kosik, w usta jednego z bohaterów arcypopularnego cyklu "Felix, Net i Nika" wsadzaj¹c np. antywegetariaùsk¹ tyradê (z³o¿on¹ zreszt¹ z argumentów, które nie wytrzyma³yby w internetowej dyskusji).

Nie nawo³ujê do cenzurowania tych ksi¹¿ek. Raczej do czytania razem z dzieÌmi i interesowania siê, jakie idee przyswajaj¹ z niewinnych ksi¹¿ek o kosmolotach i robotach. Ktoœ powie, ¿e to nie problem, bo i tak ma³o kto czyta, a zagro¿enie np. nacjonalistycznym kibolstwem nie bierze siê raczej z czytania ksi¹¿ek Pilipiuka. Obawiam siê, ¿e o ile przeciêtny kibol-nacjonalista mo¿e stroniÌ od ksi¹¿ek, o tyle jego koledzy przygotowuj¹cy mu has³a na demonstracjê czytaj¹ bardzo du¿o. Ca³kiem sporo czyta te¿ przysz³a klasa œrednia, licealiœci i studenci politechnik i uniwersytetów. Ci sami, którzy g³osowali na Korwin-Mikkego.

Literatura najwyraŸniej nie zbawi œwiata, niezale¿nie od tego, ile ponurych przemyœleù i mora³ów zmieœci siê na stronach powieœci. Mo¿e jednak pobudzaÌ nas do myœlenia i tej optymistycznej idei warto siê z³apaÌ.